Wijngebieden

Piemonte is een streek in noordwest Italie die in het westen grenst aan Frankrijk en ten noorden aan Zwitserland; aan de zuidkant wordt het begrenst door de Ligurische kuststreek en aan de oostkant aan Lombardije.
In het noordelijke en westelijke deel liggen de Alpen, en daar wordt geen wijn verbouwd. De wijngebieden van Piemonte liggen voornamelijk in de uitlopers de Appenijnen, het gebergte dat in Italie van noord naar zuid loopt. De belangrijkste wijngebieden, de Langhe, de Roero en de Monferrato, zijn daar te vinden. Enkele kleinere wijngebieden zijn te vinden ten noordwesten van Turijn en in het noorden van Piemonte, ten zuidwesten van de grote meren.

Piemonte is het beste wijngebied van Italië, nog meer dan Toscane en de andere Italiaanse wijngebieden. Er komen een aantal van de allerbeste wijnen van Italië (en zelfs: ter wereld) vandaan. Piemonte heeft, terwijl het qua omvang maar het 5^e wijngebied van Italië is, wel het hoogste aantal DOC’s en DOCG’s van Italië: maar liefst 18 DOCG’s en 41 DOC’s! Piemonte kent daarbij een zeer grote variatie in duivensoorten en typen wijn: er zijn naar schatting nog zo’n 200 autochtone druivensoorten aanwezig, waarvan er een vijftigtal nog verbouwd wordt voor wijn. In de commerciële wijnbouw zijn zo’n 15 druivensoorten belangrijk.

De wijnbouw is in Piemonte nog relatief kleinschalig gebleven, mede als gevolg van het afwisselende landschap met heuvels en dalen: grote wijnhuizen van vele honderden hectaren groot zijn hier nauwelijks ontstaan. Daardoor zijn er nog veel kleine familiebedrijven, waar kwaliteit belangrijker is dan kwantiteit. Zo wordt er bij die bedrijven in de regel nog handmatig geoogst, en is een opvallend groot percentage van de wijnbouwers de afgelopen jaren al overgestapt op een vorm van duurzame landbouw (al dan niet biologisch gecertificeerd of biodynamisch). Traditioneel worden de wijnen ook in de eigen kelder gebotteld, zodat de wijn niet in tankwagens getransporteerd hoeft te worden. Wel zal duidelijk worden dat deze werkwijze kostneverhogend werkt, en de (goede) wijnen uit Piemonte zijn dan ook gemiddeld iets duurder.

De kwaliteitswijnen uit Piemonte zijn vaak nog redelijk traditioneel gevinifieerd en vrij klassiek van stijl, met frisse zuren, mooie fruitigheid, soms met tannines en vaak een licht bittertje. Dit in tegensteling tot de zware, lobbige, zoete en kunstmatig aangezuurde wijnen met veel overrijp fruit, zoals ze vooral uit de Nieuwe Wereld nog wel eens wilen komen. Dat er aan de elegante en complexe Piemontese wijnen na de eerste indruk vaak meer te ontdekken en te genieten valt, wordt gelukkig door steeds meer consumenten herkend en gewaardeerd.

Dat Piemonte zulke goede wijnen produceert komt door een combinatie van ligging / klimaat en ondergrond. De beste wijnen ter wereld komen uit de voor wijnbouw koudere klimaten (“cold climats”), en dankzij de temperende invloed van de zee en de Alpen heerst er een gematigd warm klimaat dat niet te droog is. Dankzij de hoogteligging van de heuvels koelt het in de zomer ’s nachts ook nog goed af, wat belangrijk is voor de rijping en smaakontwikkeling van de druiven. Dor de zuidelijke ligging is het in Piemonte wel altijd warm genoeg om de druiven goed rijp te krijgen, een probleem dat in noordelijkere wijngebieden van Europa zoals Nederland, noord-Duitsland en noordelijk Frankrijk in koude jaren wel speelt.
Dankzij het gunstige klimaat, de glooiende heuvels en de vaak mineraalrijke, kalkrijke bodem zijn de omstandigheden hier in Piemonte optimaal voor wijnbouw.

Binnen Piemonte zijn de belangrijkste wijngebieden voor rode wijn de Barolo, de Barbaresco en de Roero voor wijn van de Nebbiolo druif, en in mindere mate Gattinara en Ghemme. Voor wijn de Barbera druif zijn dit de Roero, de Langhe (de Barbera d’Alba), de Monferrato (met de Barbera d’Asti en de Monferrato) de belangrijkste. De derde belangrijke druif voor rode wijn is de Dolcetto, die belangrijk is in de omgeving van Ovada en Acqui Terme en ook in de Barolo en Barbaresco veel staat aangeplant, maar belangrijker nog is de Dolcetto’s uit de Dogliani. Voor witte wijnen zijn dit Roero voor wijn van de Arneis en Favorita, de Monferrato voor spumante (mousserend) en zoete wijn van de Moscato, en Gavi voor wijn van de Cortese druif. 

Roero

De Roero is een van de belangrijkste wijngebieden van Piemonte en ligt ten noorden van Alba, op de linker oever van de rivier de Tanaro. De streek staat niet alleen bekend om de wijnen die er geproduceerd worden, maar ook om de vele groenten en vooral fruit dat er verbouwd wordt. Beroemd zijn vooral de peren en perziken uit de Roero. Maar goede agrarische producten en culinaire cultuur zijn sowieso belangrijk: niet voor niets is Bra, de hoofdstad van de Roero, ook de “geboorteplaats” van de internationale Slow Food beweging, die wereldwijd de verantwoorde voedselproductie en culinaire cultuur promoot en verdedigt.

In de Roero komen geologisch jongere (ca 2 tot 3 miljoen jaar oude) afzettingen en gesteenten voor, die merendeels sterk zandig zijn. Deze verweren en eroderen relatief makkelijk, waardoor de streek gekenmerkt door glooiende, vrij lage heuvels. Opvallend daarbij is de zone die "Le Rocche" genoemd wordt, die gekenmerkt wordt door uitstekende stijle rotsen van zandsteen en smalle diep ingesleten dalen.

De zandige ondergrond heeft niet alleen het landschap gevormd, maar drukt ook een belangrijke stempel op de wijnen die er gemaakt worden. De wijnen van deze zandige bodems zijn over het algemeen verfijnder en lichter van stijl, en daardoor vaak wat eleganter dan die uit andere gebieden. De tannines in de rode wijnen zijn ook minder hard, waardoor de wijnen sneller op dronk komen en minder lang hoeven lageren (maar dat wel kunnen).

De Roero kent een bijzondere DOCG, namelijk een die voor zowel een rode als een witte wijn geldt: de witte Roero Arneis DOCG die van minimaal 95% Arneis wordt gemaakt, en de rode Roero DOCG van minimaal 95% Nebbiolo. In de praktijk is dit overigens voor beiden vrijwel altijd 100%. Om aan de eisen van de DOCG te voldoen moet de wijn minimaal 20 maanden rijpen waarvan minimaal 6 op hout. De Roero Riserva moet minimaal 32 maanden rijpen.

De top crus Roero Riserva DOCG van de beste wijnhuizen uit de streek kunnen zich qua niveau tegenwoordig meten met vele topwijnen uit de naastgelegen en veel bekendere Barolo en Barbaresco. Ze zijn daarbij meestal toegankelijker en (nog steeds) gunstiger geprijsd. Naast de wijnen van de Nebiolo worden er ook door sommige producenten grootse wijnen van de Barbera gemaakt, de andere belangrijke druif uit Piemonte. Dit zijn volle, kruidige wijnen met de voor Barbera kenmerkende fruitigheid, maar met de voor de Roero kenmerkende verfijning en elegantie.

Andere wijnen uit deze streek zijn o.a. witte wijn van de Favorita druif, die ook goed gedijt op de zandige hellingen; en de rode wijnen van de Brachetto, waar zowel droge als zoete wijn van gemaakt wordt. Een bijzondere versie van de zoete variant is een licht mousserende wijn van gedeeltelijk gefermenteerde most (maar 5 a 6% alcohol), die hier “Birbet” genoemd wordt.

De Langhe vormt samen met de Monferrato en de Roero het hart van Piemonte. Het is het belangrijkste herkomstgebied van de culinaire traditie van Piemonte, de wereldberoemde piemontese keuken. Belangrijke rol speelt daarin de beroemde piemontese witte truffel (Tuber magnatum), die vrijwel alleen in de Langhe gevonden wordt en zeer gewild is vanwege zijn verfijnde smaak. De belangrijkste stad van de Langhe is Alba en dat is dan ook het centrum van de truffelhandel.

De Langhe bevat daarnaast enkele van de belangrijkste en bekendste wijngebieden van Italië, zoals de Barolo en de Barbaresco. Buiten deze is ook de Dogliani een belangrijke wijnstreek, en zijn er diverse DOCG en DOC wijnen die uit (vrijwel) de hele Langhe mogen komen. De belangrijkste appellatie voor rode wijn is de Barbera d’Alba DOC, waaronder ook zeer grootse wijnen gemaakt worden.

Andere belangrijke rode wijnen zijn de Nebbiolo d’Alba DOC, de Langhe Nebbiolo DOC, Dolcetto d’Alba DOC en Dolcetto d’Acqui DOC. Voor witte wijnen is met name de Langhe Favorita DOC belangrijk. De laatste jaren is ook de Langhe Arneis in opkomst: de eisen hiervoor zijn wat lager dan voor de Roero Arneis maar er zijn uitstekende wijnen bij. 
Voor mousserende Spumante gemaakt volgens de Metodo Classico is er nog de Langhe DOCG. Deze geldt echter alleen voor wijn van hoofdzakelijk allochtone druivenrassen Pinot Noir en Chardonnay, die op grote schaal zijn aangeplant voor het maken van mousserende wijn.

De Langhe is overigens niet alleen zeer aantrekkelijk vanwege de wijngebieden, het kent ook een bijzonder mooi en afwisselend landschap. Het wordt daarom ook wel het “Toscane van het Noorden" genoemd. Minstens net zo mooi maar een stuk dichterbij. Niet voor niets is het enkele jaren geleden samen met delen van de Roero en Monferrato tot UNESCO Werelderfgoed verklaard. En veel minder toeristisch, want de Langhe is nog steeds niet ontdekt door het grote publiek. Het toerisme is nog kleinschalig en van hoger niveau, vooral gericht op enogastronomische reizen.

De Barbaresco ligt op de rechter oever van de rivier de Tanaro, net ten oosten van de stad Alba. Het is een relatief kleine streek, dat wel een zeer hoog percentage wijngaarden kent. De belangrijkste dorpen zijn Barbaresco, Neive en Treiso.

De wijn uit de streek wordt ook wel gezien als ‘het kleine broertje van de Barolo’, maar die benaming doet geen recht aan de kwaliteiten van dit wijngebied. Want hoewel wijnen uit de Barbaresco mischien iets anders van karakter zijn, zijn ze zeker niet per definitie minder dan die uit de Barolo! Niet voor niets komt de allerbeste wijn(maker) van Italië uit de Barbaresco: (Angelo) Gaja.

Als gesproken wordt over wijn uit dit gebied wordt de Barbaresco DOCG bedoeld, gemaakt van de Nebbiolo druif. Qua stijl hebben de Barbaresco’s wel wat overeenkomsten met de Nebbiolo crus uit de Roero, omdat ook in de Barbaresco wat meer zand in de ondergrond zit. Ook de Barbaresco hoeft minder lang gerijpt worden dan de Barolo, namelijk maar 26 maanden waarvan 9 maanden op hout. De Barbaresco is daardoor vaak iets lichter en eleganter van stijl dan Barolo, en ook wat sneller op dronk (al blijven het bewaarwijnen).

Ook in de Barbaresco staan andere druivenstokken aangeplant op de minder warme hellingen, vooral Dolcetto en Barbera. Van deze druivensoorten maken de beste wijnhuizen uit het gebied ook zeer mooie wijnen, die zeer de moeite waard zijn en het voordeel hebben dat ze wel (snel) op dronk zijn.  

De Barolo is ongetwijfeld het bekendste wijngebied van Piemonte en misschien wel van heel Italië. Dit komt door de grootse wijnen die hier al sinds de 19e eeuw van de Nebbiolo druif gemaakt worden, en die vooral bekend zijn om hun enorme ouderingspotentieel: de crus van de beste wijnhuizen kunnen rustig 50 jaar of meer ouderen.

Veel wijnliefhebbers zweren bij het zgn "bouquet" - de complexe smaak - dat ontstaat bij zo’n lange flesrijping. Of sowieso het bijzondere karakter van de Barolo, met smaakelementen als aarde, paddestoelen en teer naast rood fruit, viooltjes en rozenblaadjes. Barolo is zeker geen allemansvriend en ook geen makkelijke wijn om te drinken: zeker jong kunnen de tannines erg stevig zijn. Het is wel een enorm intense wijn met complexiteit, kracht en lengte.

Het gebied kent maar een DOCG, de Barolo DOCG. Het hart van het Barolo gebied is het dorpje La Morra, al komt de wijn ook uit een gebied dat zich uitstrekt over 10 omliggende gemeenten. Allen van druiven van binnen de DOCG aangewezen wijngaarden mag zich Barolo noemen, en dat is maar een beperkt deel van het totale wijnareaal. De wijn moet minimaal 3 jaar gerijpt zijn, waarvan minimaal 2 jaar op hout (eiken of kastanje). Klassiek is de houtrijping op zogenaamde “botte grande”, grote foeders van meestal zo’n 5.000 liter. In sommige goede jaren kunnen crus de toevoeging “Riserva” krijgen; de wijn moet dan minimaal 5 jaar rijpen.

De afgelopen decennia was onder een flink deel van de producenten een duidelijke trend zichtbaar naar een andere stijl, waarbij de wijn op barriques (normale vaten) gerijpt wordt. Vaak is de vinificatie dan ook anders: in plaats van een lange inweking van de schillen van wel 28 dagen wordt dan gekozen voor een korte, intensieve maceratie, vaak gecombineerd met de inzet van rotomacerators en hogere temperaturen. De moderne Barolo’s zijn fruitigere wijnen die minder jaren rijping op fles nodig hebben, maar volgens sommige liefhebbers uiteindelijk na lange rijping wel iets minder mooi zijn dan de klassieke stijl Barolo kan worden.

Alhoewel de Barolo grootse wijnen voorbrengt die tot de absolute wereldtop behoren, heeft deze een smaakkarakteristiek die niet iedereen zal bevallen. Daarnaast worden er helaas ook wijnen van zeer matige kwaliteit gemaakt (van minder gunstig gelegen wijngaarden) die ook onder de naam Barolo gebotteld mogen worden. Die vaak met veel bombarie als ‘superaanbiedingen’ geadverteerd worden. Echter, voor een winkelprijs onder ca 25,- is geen goede Barolo te kopen – wees gewaarschuwd!

De goede producenten in de Barolo hebben op die hellingen met minder gunstige expositie soorten aangeplant die minder moeilijk rijpen, zoals Barbera en Dolcetto. Hiervan maken ze vaak bijzonder mooie wijnen die zeker zo interessant zijn, zowel qua prijs als qua smaak.

De Dogliani ligt vrij centraal in de Langhe, net ten zuiden van de Barolo. De streek kent een gevarieerd landschap omdat er niet alleen wijn verbouwd wordt, en laat een afwisseling van wijngaarden, akkers, weilanden en bossen zien. Het hart van de streek is het stadje Dogliani, al komt de wijn met deze naam uit een aanzienlijk groter gebied.

De Dogliani is onlosmakelijk verbonden met één druif: de Dolcetto. Deze druivensoort is hier al sinds mensenheugenis verbouwd, en volgens velen is de Dogliani ook de beste streek voor de Dolcetto. Het karakter van de wijn is het wel iets anders dan elders: de Dolcetto uit de meer oostelijk gelegen gebieden rond Acqui Terme en Ovada zijn vaak licht van stijl, maar die uit de Dogliani zijn juist stevig en vol, soms tegen het boerse aan.

Vanaf de jaren ’90 zijn er enkele wijnmakers gaan experimenteren met het maken van een houtgerijpte versie van de Dolcetto, die traditioneel alleen op inox rijpt. Dit bleek een groot succes en de wijn bleek een onvermoed groot potentieel te hebben. De progressie in kwaliteit van deze Superiore werd bevestigd met de toekenning van de DOCG status enkele jaren geleden. De Dolceto di Dogliani Superiore DOCG wordt ook simpelweg als Dogliani DOCG afgekort.

De Monferrato is een vrij groot gebied, dat samen met de Langhe en de Roero het hart van het wijngebied van Piemonte vormt. Het bestaat uit de provincie Asti en een deel van Alessandria, maar de laatste stad ligt niet meer binnen de Monferrato. De belangrijkste stad is Asti, andere belangrijke steden zijn Nizza en Canelli. Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen de Monferrato Astigiano rond Asti, de Casalese ten noorden van Asti, en de Alta Monferrato (hoger gelegen zuidelijke deel).

Uit de streek komen diverse typen wijnen, en er komen ook diverse DOCG’s vandaan. Het bekendst zijn wel de Asti Spumante DOCG, een meestal halfzoete mousserende wijn. En de Moscato d’Asti DOCG, een licht mousserende wijn van gedeeltelijk gefermenteerde most met een laag alcoholgehalte (meestal zo’n 5-7 %). Beide wijnen worden van 100% Moscato druiven gemaakt, een aromatische witte druivensoort.

Van de rode wijnen is de Barbera d’Asti Superiore DOCG de belangrijkste, maar er worden diverse andere rode wijnen van niveau gemaakt: Barbera del Monferrato Superiore DOCG, Dolcetto d’Ovada Superiore DOCG en de Ruche di Castagnole Monferrato DOCG. Verder zijn bekend de rode dessertwijnen van de Brachetto d’Acqui DOCG.

Er zijn diverse andere autochtone druivensoorten aangeplant in de Monferrato, waarvan goede en interessante wijnen worden gemaakt en die vaak ook de DOC status hebben gekregen, zoals de Ruche, de Grignolino, de Freisa en de Malvasia.

De Colli Tortonesi is het wijngebied in de heuvels ten oosten van de stad Tortona, in het (noord)oosten van Piemonte. Het is een qua bekendheid en productie vrij onbeduidend gebied, maar daarom niet minder interessant. Dat is dan vooral vanwege de witte wijnen van de Timorasso druif.

De Timorasso was bijna verdwenen uit de Colli Tortonesi. Deze was vervangen door de Cortese druif, waar vooral Gavi internationaal faam mee maakte en die makkelijker te verbouwen is en zelfs een iets hogere opbrengst geeft. Daarnaast ondervonden de witte wijnen veel concurrentie van de Roero Arneis, die binnen Italië zeer populair werd.
Maar de Timorasso is weer herontdekt omdat hij zeer interessante wijnen oplevert.

Daarnaast worden er in de Colli Tortonesi ook een groot aantal andere druivensoorten verbouwd, waar uitstekende wijnen mee gemaakt worden. Witte wijnen worden er ook van de Favorita en vooral de Cortese gemaakt, en zoete wijn van de Moscato.
Rode wijnen worden o.a. van de Dolcetto en Nebbiolo gemaakt, maar vooral ook van de Barbera en de Croatina. Vooral die laatste is vrij kenmerkend voor deze streek, want niet op veel andere plaatsen in Piemonte verbouwd, en geeft interessante, fruitige en stevige wijnen.

De Gavi streek ligt aan de oostkant van Piemonte en is genoemd naar het dorpje Gavi, maar het gebied waar deze wiojn gemaakt wordt ligt ook verspreid over 9 buurgemeenten. Het gebied staat vooral bekend om zijn frisse en delicate witte wijnen van de Cortese druif, maar op kleine schaal worden er ook rode druiven verbouwd zoals Barbera en allochtonen zoals Cabernet en Merlot, waar ook uitstekende wijnen mee gemaakt worden.

De witte Gavi is een klassieke begeleider van lichte visgerechten en schaal- en schelpdieren. De betere Gavi crus hebben enig bewaarpotentieel en kunnen makkelijk enkele jaren ouderen, maar veel liefhebbers houden van nog langer gerijpte Gavi. Het hoge gemiddelde kwaliteitsniveau is bevestigd door de toekenning van de DOCG, waarbij binnen de Gavi DOCG de wijnen uit de gemeente Gavi de naam “Gavi del Commune di Gavi”, ook wel “Gavi di Gavi” genoemd. De DOCG geldt alleen voor witte wijn en is 100% van de Cortese druif. Deze druif kenmerkt zich door lage aromatische graad en vrij veel zuren, waardoor je verfijnde en delicate wijnen krijgt.

Waar tot in de jaren '90 Gavi de naam had misschien wel de beste maar zeker de bekendste witte wijn van Piemonte of zelfs heel Italië te zijn, is het die reputatie de afgelopen decennia verloren: in Piemonte aan Roero Arneis en daarbuiten door diverse andere gebieden.